Leven…?
Of overleven?
Als je systeem niet meer weet hoe het voelt om ontspannen te zijn..
Waarom zoveel mensen vastzitten in de overlevingsmodus..
Maar…wat is ‘overlevingsmodus’ eigenlijk?
Overlevingsmodus is een staat van zijn waarin je systeem voortdurend op scherp staat. Alsof er elk moment gevaar dreigt. Het is de stand waarin je lichaam en geest reageren op (vermeend) gevaar door te vechten, vluchten of bevriezen. In plaats van echt aanwezig te zijn in je leven, functioneer je vooral om het hoofd boven water te houden. Je doet wat moet, maar voelt geen ruimte voor rust, plezier, creativiteit of verbinding. Veel mensen herkennen deze staat pas als ze er (even) uit zijn. Dan merken ze pas hoe gespannen ze al die tijd waren.
Ik merk het dagelijks in mijn praktijk, en ook bij mensen in mijn omgeving. Ze draaien op wilskracht en doorzettingsvermogen, houden alles draaiende, maar voelen zich tegelijk uitgeput, prikkelbaar, onzeker of juist afgestompt. Alsof er geen ruimte meer is voor adem, voor echt voelen, voor zingeving. Vaak denken ze: “Het ligt aan mij.” Maar wat als het niet aan jou ligt? Wat als jij een gezond mens bent in een ongezond systeem?
ENNNN:
Hoe komt het eigenlijk dat zoveel mensen in het Westen structureel in deze overlevingsstand verkeren? Hoe zijn we daar collectief in terechtgekomen? En belangrijker nog: hoe kom je er weer uit?!
Hoe zijn we structureel in de overlevingsmodus beland?
1. Een stukje geschiedenis: industrialisatie, versnelling en prestatie
Onze samenleving heeft zich in sneltreinvaart ontwikkeld. De industriële revolutie bracht werk, machines en groei, maar ook onmenselijke arbeidsomstandigheden. Generaties groeiden op met het idee dat hard werken en aanpassen de enige weg was naar bestaansrecht. Dat liet sporen na.
In de twintigste eeuw werd het tempo alleen maar hoger. Door technologische vooruitgang, globalisering en de 24-uurs economie zijn we in een samenleving terechtgekomen die continu ‘aan’ staat. Alles moet sneller, beter, efficiënter.
De neoliberale gedachte die sinds de jaren ’80 dominant is, benadrukt individuele verantwoordelijkheid en succes. Als het niet lukt, ligt het aan jou. Je moet presteren, jezelf verbeteren, meetbaar zijn. Dat geeft stress. Veel mensen hebben het gevoel dat ze zich voortdurend moeten bewijzen. Dat ze anders buiten de boot vallen. En precies dat gevoel triggert een oeroude stressreactie: overleven.
Een schilderij dat dit innerlijke conflict op krachtige wijze verbeeldt is De Schreeuw van Edvard Munch (1893). Het toont een figuur in totale paniek, alsof hij innerlijk wordt overspoeld door angst, terwijl de wereld om hem heen doorgaat. Munch beschreef zelf hoe hij een schreeuw door de natuur voelde gaan. Dat gevoel -dat de wereld te veel is en dat je systeem overloopt- is voor velen die in overlevingsstand zitten pijnlijk herkenbaar.
2. Het lichaam in de knoop: trauma, hechting en disconnectie
Wie opgroeit in een onveilige of onvoorspelbare omgeving, leert al vroeg om alert te zijn. Je lijf raakt gewend aan stress. Die stress kan zich vastzetten in je systeem. Zelfs als het gevaar allang voorbij is, blijft je lichaam ‘aan’ staan. Alsof het gevaar elk moment terug kan komen.
Veel mensen hebben (onbewust) te maken met oud trauma of een onveilige hechting. Of ze dragen familieverhalen met zich mee waarin angst, oorlog of schaamte een rol speelde. Al die ervaringen nestelen zich in het zenuwstelsel. En dat zenuwstelsel blijft signalen van dreiging afgeven -ook als je vandaag veilig bent.
Overlevingsmodus betekent dus niet altijd dat er nu een probleem is. Het betekent vaak dat je systeem niet meer weet hoe het voelt om ontspannen en aanwezig te zijn. Je leeft in een staat van paraatheid. Je doet veel, maar je voelt weinig.
3. De maatschappij: systemen die stress versterken
Ons onderwijs, onze economie, zelfs onze zorg is gericht op presteren, beheersen en snel fixen. Kinderen leren al jong dat hun waarde afhangt van cijfers en gedrag. Volwassenen raken overbelast door werkdruk, geldzorgen en een constant gevoel van ‘niet genoeg’.
Sociale media versterken dat gevoel. Je ziet de perfecte buitenkant van anderen, vergelijkt jezelf en voelt je tekortschieten. En ondertussen blijven de meldingen binnenkomen, je hoofd raakt overprikkeld, je lijf blijft gespannen. Je leeft alsof je moet rennen om niet achter te raken – zelfs als je nergens naartoe hoeft.
Ook in de zorg zie je dit patroon. Er is weinig ruimte voor vertraging, verdieping of echt luisteren. De nadruk ligt op symptomen bestrijden, niet op heling. Wachten op hulp duurt lang. En ondertussen ploeter je maar door.
Hoe kom je uit de overlevingsmodus?
Gelukkig is herstel mogelijk. Het begint met herkennen: “hé, ik zit in overlevingsstand.”
Dan kun je stap voor stap terugkomen bij jezelf:
- Eerst je lichaam: je lijf weet wat nodig is. Ademhaling, beweging, aanraking, rust. Wandelen, dansen, yoga, lichaamsgerichte therapie: alles wat je helpt om te voelen in plaats van te denken;
- Verbinding herstellen: Met jezelf, je lijf, anderen, de natuur. Overlevingsmodus isoleert, verbinding heelt. Zoek mensen bij wie je veilig bent;
- Vertraging toelaten: Leven vraagt tijd. Ontkoppel je van het constante ‘moeten’. Neem pauzes. Doe minder dingen die niet echt ‘moeten’;
- Trauma en patronen aankijken: Soms is professionele hulp nodig. Traumatherapie, familieopstellingen, systemisch werk -het kan je helpen om oude lading los te laten en ruimte te maken voor iets nieuws;
- Nieuwe keuzes maken: Voor een ander ritme. Voor zingeving, creativiteit, speelsheid. Voor het leven in plaats van overleven.
Tot slot
Overlevingsmodus is niet wie je bent! Het is een tijdelijke staat waarin je systeem vastzit. Vaak ontstaan door liefde, angst of gewoon door het leven zelf. Maar je bent hier niet om alleen maar te overleven. Je bent hier om te léven. Toch?!